ختنه یکی از کهن‌ترین رسوم انسانی است که در جوامع مختلف و در بسترهای فرهنگی متنوع انجام می‌شود. این عمل نه تنها جنبه‌های مذهبی و معنوی دارد، بلکه در برخی موارد، نشانه‌ای از بلوغ، شجاعت و ورود به دنیای بزرگسالی تلقی می‌شود. در برخی از ادیان (به خصوص ادیان ابراهیمی) ختنه امری واجب است و نوزادان باید در روز 7 یا 8 پس از تولد، باید ختنه شوند. در دین اسلام نیز این موضوع یک عمل واجب تلقی شده و انجام آن در صحت اعمالی مانند حج شرط است. در این مقاله، به تاریخچه ختنه در فرهنگ‌ها و مناطق مختلف دنیا پرداخته‌ایم و نگاه‌های متفاوت به این رسم را بررسی کرده‌ایم.
تاریخچه ختنه
ختنه در اقوام سامی رواج داشت. اما پس از گسترش فرهنگ یونایی پس از پیروزی‌ها و کشورگشایی‌های اسکندر مقدونی، بسیاری از این اقوام تحت تاثیر دیدگاه‌های یونانی، عمل ختنه را ترک کردند. پس از آن اولین نشانه‌های ختنه، در مصر باستان یافت شده است. برخی از نقاشی‌های دیواری در مصر باستان نشان از ختنه کردن مردان در آن زمان دارند. در مصر باستان، ختنه به دلایل بهداشتی و همچنین به عنوان مراسمی برای ورود به بزرگسالی انجام می‌شد. هرودوت، تاریخ‌نگار مشهور یونانی، بیان کرده که مصریان ختنه را برای تمیزی و بهداشت انجام می‌دادند. همچنین، برخی مصرشناسان باور دارند که ختنه در مصر باستان به افراد اجازه دسترسی به رموز خاص مذهبی را می‌داد.
ختنه در آفریقا
قدیمی‌ترین مومیایی پیداشده در مصر که به 1300 سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد، ختنه شده است. در آفریقا این عمل به عنوان بخشی از مراسم ورود نوجوانان به دنیای بزرگ سالی انجام می‌شده است. بسیاری از قبایل، از سنگال و گمبیا تا کنیا و آفریقای جنوبی، این مراسم را با آدام و رسوم مخصوص خود برگزار می‌کردند. در برخی از این قبایل، ختنه به عنوان نمادی از شجاعت و تحمل درد شناخته می‌شد و افراد باید در برابر درد این عمل مقاومت می‌کردند.
ختنه در فرهنگ ایرانی
اشاره هایی به انجام عمل ختنه در متون کهن ایرانی، از جمله اوستا یا منابع زرتشتی، یافت شده است. پس از ورود اسلام به ایران، ختنه به‌تدریج به عنوان بخشی از آداب مذهبی در جامعه رواج یافت. پس از مدتی این عمل به یک موضوع رایج در جامعه بدل شد و تمامی مردان ایرانی مسلمان، در کودکی ختنه می‌شدند.
ختنه در یهودیت
در تورات و قانون یهودیت انجام عمل ختنه برای تمام مردان یهودی امری واجب است. در دین یهود، ختنه به عنوان نشانه‌ای از پیمان میان خدا و حضرت ابراهیم شناخته می‌شود و اهمیت ویژه‌ای دارد. این عمل در روز هشتم پس از تولد نوزاد پسر انجام می‌شود. همچنین این عمل در سفر پیدایش به عنوان یک دستور الهی ذکر شده است. طبق کتب مذهبی دین یهود، خداوند در سن 99 سالگی به حضرت ابراهیم دستور داده است که خود و تمامی مردان پیرو خود را ختنه کند.
ختنه در دین مسیحیت
حضرت عیسی مسیح از مادری یهودی زاده شده است؛ از این موضوع می‌توان نتیجه گرفت که ایشان بر اساس قوانین یهودی، در روز هشتم پس از تولد ختنه شده است. صحت این موضوع در انجیل لوقا تایید شده است و حتی روز ختنه شدن حضرت مسیح در تقویم مسیحیت، روز مقدسی خوانده شده و با جشن همراه است.
مسیحیان اولیه ختنه شدن را به عنوان یکی از قوانین حضرت موسی قبول داشتند. اما 50 سال پس از میلاد، در شورای اورشلیم، تصویب شد که این عمل برای مسیحیان واجب نیست. البته منبعی نیز برای منع ختنه در مسیحیت وجود ندارد و به صورت کلی می‌توان گفت مسیحیان نسبت به انجام ختنه بی‌طرف هستند و انجام این عمل برای مسیحی شدن واجب نیست. در حالی که میان مسیحیان خاورمیانه (که جز قدیمی‌ترین مسیحیان دنیا هستند) ختنه پسران امری رایج است.
ختنه در دین اسلام
در دین اسلام ختنه به عنوان یکی از فرایض دینی شناخته می‌شود و مردان بالغ مسلمان باید ختنه شده باشند. این عمل در اسلام به دلیل حفظ پاکیزگی و بهبود بهداشت انجام می‌شود. انجام ختنه در قرآن به صراحت نیامده است؛ اما منابع تفسیری ذکر کرده‌اند که برخی آیات به این عمل اشاره دارد. در فقه امامی انجام ختنه بر مردان واجب است حتی اگر در سنین کهن‌سالی به اسلام گرویده باشند. همچنین طواف شخص ختنه‌نشده (اغلف) باطل است.
انجام این عمل جز ضروریات دین اسلام است به‌نحوی‌که بعضی اعتقاد دارند که برای شخص ختنه‌نشده نباید نماز میت خوانده شود. در فقه اهل‌سنت، شافعیان و حنبلیان انجام این عمل را واجب می‌دانند. فقهای اسلامی (شیعه و اهل‌سنت) برای ضرورت این موضوع به آیه ۱۲۳ سوره نحل (اَنْ اتَّبِعْ مِلَّةَ اِبْراهیمَ حَنیفاً: اینکه از آیین ابراهیم که ایمان او خالص بود، پیروی کن) اشاره می‌کنند.
دلایل مشترک مذهبی ختنه مردان
- پیمان با خدا: در بسیاری از ادیان، ختنه به عنوان نشانه‌ای از پیمان بین انسان و خدا تلقی می شود.
- هویت دینی: ختنه می تواند به عنوان یک علامت مشخصه برای پیروان یک دین خاص عمل کند.
- طهارت و پاکی: در بسیاری از ادیان ، ختنه به عنوان نمادی از طهارت و پاکی روحانی و جسمی تلقی می شود.
- تبعیت از دستورات دینی: انجام ختنه به عنوان تبعیت از دستورات دینی و نشان دادن ایمان به خدا تلقی می شود.
ختنه در جوامع معاصر
با گذشت زمان و گسترش پزشکی مدرن، ختنه در بسیاری از نقاط دنیا به جای اشکال سنتی، در محیط‌های بیمارستانی انجام می‌شود. این تغییرات به دلیل افزایش آگاهی از مسائل بهداشتی و کاهش خطرات احتمالی ناشی از روش‌های سنتی رخ داده است. با این حال، همچنان برخی جوامع به انجام ختنه به روش‌های سنتی و با آیین‌های ویژه پایبند هستند. امروزه این عمل به صورت کاملا تخصصی در بیمارستان‌ها و یا مطب‌های مخصوص و توسط پزشکان متخصص انجام می‌شود؛ این عمل با رعایت کامل بهداشت انجام شده و روش‌های جدیدی مانند ختنه با حلقه برای این کار ابداع شده است. همچنین در این روش‌ها از دستگاه لیزر نیز برای برش پوست استفاده می‌شود.
دلایل فرهنگی و اجتماعی ختنه مردان
در برخی جوامع ، ختنه به عنوان یک رسم عبوری برای ورود به بزرگسالی و عضویت در جامعه مردان تلقی می شود. دلایل فرهنگی و اجتماعی ختنه مردان عبارتند از:
- هویت گروهی و تعلق به جامعه: در بسیاری از جوامع ، ختنه به عنوان نشانه ای از تعلق به یک گروه خاص یا قبیله تلقی می شود. این عمل می تواند حس هویت و پیوستگی را در افراد تقویت کند.
- عبور از دوران کودکی به بزرگسالی: در برخی فرهنگ ها ، ختنه به عنوان یک مراسم عبور از دوران کودکی به بزرگسالی و ورود به جامعه مردان در نظر گرفته می شود. این عمل می تواند به پسران کمک کند تا نقش خود را در جامعه بهتر درک کنند.
- پاکی و طهارت: در برخی فرهنگ ها ، ختنه به عنوان نمادی از پاکی و طهارت جسمی و روحی تلقی می شود. این باور می تواند ریشه در اعتقادات مذهبی یا فرهنگی داشته باشد.
- زیبایی و آراستگی: در برخی جوامع ، ختنه به عنوان یک عمل زیبایی تلقی می شود.
- فشار اجتماعی: در برخی جوامع، فشارهای اجتماعی و فرهنگی باعث می شود که خانواده ها برای فرزندان پسر خود ختنه را انتخاب کنند. این فشارها ممکن است از سوی خانواده، دوستان، جامعه و حتی نهادهای مذهبی اعمال شود.
نتیجه‌گیری
ختنه یکی از رسوم کهن بشری است که در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف، جایگاهی خاص داشته است. این عمل از مراسمی نمادین و مذهبی تا روشی بهداشتی تغییر یافته و در طول تاریخ معانی و کاربردهای گوناگونی پیدا کرده است. بررسی تاریخچه ختنه نشان می‌دهد که این رسم، چگونه در بسترهای فرهنگی، مذهبی و اجتماعی تکامل یافته و همچنان بخشی از هویت برخی جوامع باقی مانده است.
سوالات متداول
1. ختنه چه زمانی شروع شد و در کجا رایج بود؟
ختنه یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های بشر است و قدمتش به حدود 4 تا 5 هزار سال پیش بازمی‌گردد. شواهدی از ختنه در نقاشی‌های دیواری مصر باستان پیدا شده که نشان می‌دهد این عمل در ابتدا در تمدن مصر و بین‌النهرین انجام می‌شده است. حتی قدیمی‌ترین مومیایی کشف شده در مصر نشان می‌دهد که مردان در آن زمان ختنه می‌شدند.
2. آیا ختنه تنها یک رسم مذهبی است یا دلایل دیگری هم دارد؟
ختنه علاوه بر دلایل مذهبی، جنبه‌های بهداشتی، اجتماعی و فرهنگی نیز دارد.
3. ختنه در مصر باستان چه معنایی داشت؟
در مصر باستان، ختنه نمادی از گذار از کودکی به بزرگسالی بود. مصریان این عمل را به دلایل بهداشتی و مذهبی انجام می‌دادند و معتقد بودند که ختنه به فرد کمک می‌کند به رموز و جایگاه‌های خاص مذهبی دست یابد.
4. ختنه در دین یهود چه نقشی دارد و چه زمانی انجام می‌شود؟
در دین یهود، ختنه یکی از مهم‌ترین آداب مذهبی است و معمولاً در روز هشتم پس از تولد نوزاد انجام می‌شود. یهودیان معتقدند این عمل نمادی از پیمان میان خدا و ابراهیم است که در تورات ذکر شده است.
5. در ایران قدیم آیا ختنه انجام می‌شد؟
در ایران باستان، ختنه به اندازه اکنون رایج نبود و بعد از ورود اسلام به ایران به‌عنوان بخشی از آداب اسلامی رایج شد.
6. ختنه در جوامع عربی و اسلامی چگونه معرفی شد؟
ختنه در میان مسلمانان یکی از سنت‌های توصیه‌شده است که با تأکید بر طهارت و پیروی از سنت پیامبر اسلام رواج یافت. در جوامع عربی پیش از اسلام نیز ختنه به‌صورت پراکنده انجام می‌شد، اما با ظهور اسلام گسترش بیشتری پیدا کرد.